वटपौर्णिमा:- वृक्षपूजेची पर्यावरणपूरक परंपरा..

वटपौर्णिमा हा ज्येष्ठ महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा होणारा एक महत्त्वपूर्ण हिंदू सण आहे. विशेषतः महाराष्ट्र आणि गोवा या पश्चिम भारतीय राज्यांतील विवाहित महिला हा सण मोठ्या श्रद्धेने आणि भक्तिभावाने पाळतात. ‘वट सावित्री व्रत’ या नावानेही ओळखला जाणारा हा उत्सव पतीच्या दीर्घायुष्याच्या आणि अखंड सौभाग्याच्या कामनेसाठी केला जातो, ज्यामध्ये वटवृक्षाची पूजा केली जाते.

वटपौर्णिमा हा भारतीय संस्कृतीतील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि वैशिष्ट्यपूर्ण सण आहे. हा सण केवळ एक पारंपरिक व्रताबरोबर तो भारतीय स्त्रीच्या मनातील अतूट निष्ठा, प्रेम आणि दृढनिश्चयाचे एक तेजस्वी प्रतीक म्हणून ओळखला जातो. पती-पत्नीच्या नात्यातील पावित्र्य, निसर्गाशी असलेले मानवाचे नाते आणि भारतीय संस्कृतीतील कुटुंबव्यवस्थेचे अनमोल महत्त्व या सणाच्या माध्यमातून प्रभावीपणे अधोरेखित होते. वटपौर्णिमेचा मूळ गाभा केवळ पतीच्या दीर्घायुष्याची कामना करणे इतकाच सीमित नाही, तर तो निसर्ग-पूजन, पर्यावरणीय जाणीव आणि स्त्री शक्तीचा सन्मान यांसारख्या व्यापक संकल्पनांशी घट्टपणे जोडलेला आहे.

वटपौर्णिमा व्रताची मुळे भारतीय संस्कृतीच्या आध्यात्मिक आणि पौराणिक परंपरेत खोलवर रुजलेली आहेत. या व्रताचा केंद्रबिंदू सावित्री आणि सत्यवान यांची प्रेरणादायी कथा आहे, जी पतीनिष्ठेचे आणि स्त्रीच्या आत्मिक सामर्थ्याचे प्रतीक म्हणून ओळखली जाते.

• व्रतामागील श्रद्धा आणि संकल्पना:

१. पतीचे दीर्घायुष्य आणि अखंड सौभाग्य: हे व्रत प्रामुख्याने विवाहित स्त्रिया आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि निरोगी जीवनासाठी, तसेच अखंड सौभाग्याच्या प्राप्तीसाठी करतात. सात जन्मांची साथ: या व्रताच्या माध्यमातून स्त्रिया केवळ याच जन्मासाठी नव्हे, तर पुढील सात जन्मांसाठी तोच पती मिळावा, अशी कामना करतात. हे पती-पत्नीच्या नात्यातील चिरंतन प्रेमाचे आणि अतूट बंधनाचे प्रतीक आहे.

२. आध्यात्मिक उन्नती: हे व्रत केवळ कामनापूर्तीसाठीच नव्हे, तर आत्मिक शुद्धी, मानसिक शांती आणि आध्यात्मिक बळ प्राप्त करण्यासाठीही केले जाते, अशी दृढ श्रद्धा आहे.या व्रताच्या आचरणाने स्त्रीच्या ठायी असलेल्या सात्विक गुणांची वृद्धी होते.

• हिंदू धर्मातील वटवृक्षाचे पावित्र्य आणि प्रतीकत्व:

वटवृक्षाचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचे दीर्घायुष्य. तो शेकडो वर्षे जगू शकतो आणि त्याच्या पारंब्या जमिनीला स्पर्श करून नवीन खोडांना जन्म देतात, ज्यामुळे एकाच वृक्षाचा विस्तार एखाद्या उपवनाप्रमाणे होतो. या वैशिष्ट्यामुळे वटवृक्ष अमरत्वाचे आणि सातत्याचे प्रतीक मानला जातो. म्हणूनच त्याला ‘अक्षयवट’ (ज्याचा कधीही क्षय होत नाही असा वृक्ष) असेही म्हटले जाते. पौराणिक मान्यतेनुसार, भगवान शिव दक्षिणामूर्तीच्या रूपात नेहमी वटवृक्षाखाली मौन धारण करून ज्ञानदान करतात, जे या वृक्षाच्या आश्रयदायी आणि ज्ञानवर्धक स्वरूपाचे प्रतीक आहेत.

अनेक पौराणिक संदर्भानुसार, वटवृक्ष हा त्रिमूर्तींचे, म्हणजेच ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांचे निवासस्थान मानला जातो. वटवृक्षात ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश या त्रिमूर्तींचा निवास असतो. वडाच्या मुळाशी ब्रह्मा, खोडात विष्णू आणि अग्रभागी शिव वास करतात असे मानले जाते. याव्यतिरिक्त, “वटमूले स्थितो ब्रह्मा वटमध्ये जनार्दन:। वटाग्रे तु शिवो देव: सावित्री वटसंश्रिता ||” अशीही प्रार्थना केली जाते, जी वटवृक्षाशी सावित्रीच्या निष्ठेचा संबंध दाखवते.

• वटवृक्षाचा विविध धर्मग्रंथांतील उल्लेख:

१) वेद आणि उपनिषदे:

वेदांमध्ये वटवृक्षाला ‘न्यग्रोध’ (खाली वाढणारा) या नावाने संबोधले आहे. श्वेताश्वतर उपनिषद थेट वटवृक्षाचा उल्लेख करत नसले तरी, ते ‘क्षर’ (नाशवंत) आणि ‘अक्षर’ (अविनाशी) ब्रह्मांडाचे वर्णन करते; आणि वटवृक्ष अनेकदा अशा शाश्वत, अविनाशी तत्त्वांचे प्रतीक म्हणून पाहिला जातो. अग्नि पुराणात घराच्या पूर्व दिशेला असलेला वटवृक्ष मंगलकारी मानला गेला आहे.

२) पुराणे:

भागवत पुराणात विष्णूच्या सर्वदेवतामय रूपाचे वर्णन आहे आणि वटवृक्ष विष्णूशी संबंधित आहे. मार्कण्डेय पुराणात, प्रलयकाळात बालमुकुंद भगवान श्रीकृष्ण वटवृक्षाच्या पानावर तरंगत असल्याचे वर्णन आहे, जे या वृक्षाच्या आश्रयदायी आणि शाश्वत स्वरूपाचे प्रतीक आहे. गया येथील अक्षयवट आणि प्रयाग येथील श्यामवट हे पौराणिक काळापासून प्रसिद्ध आहेत.

३) रामायण आणि महाभारत:

रामायणात, दंडकारण्यातील पंचवटी येथे असलेल्या पाच वटवृक्षांचा समूह प्रसिद्ध आहे, जिथे प्रभू श्रीराम, सीता आणि लक्ष्मण यांनी वनवासातील काही काळ व्यतीत केला होता. न्यग्रोध वृक्षाचा उल्लेख रणांगण म्हणूनही आलेला आहे. महाभारतात, कुरुक्षेत्राजवळील ज्योतिसर येथील वटवृक्षाखाली भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला भगवद्गीतेचा अमृतमय उपदेश केल्याचा संदर्भ मिळतो.

वटवृक्षाचे आयुर्वेदातील महत्त्व :

आयुर्वेदिक चिकित्सा पद्धतीमध्ये वटवृक्षाला (न्यग्रोध) अनन्यसाधारण महत्त्व दिले गेले आहे. हा वृक्ष ‘पंचवल्कल’ (औषधी गुणधर्म असलेल्या पाच वृक्षांच्या सालींचा समूह – ज्यामध्ये वड, पिंपळ, उंबर, पारिसा पिंपळ आणि शिरीष यांचा समावेश होतो) पैकी एक महत्त्वाचा घटक आहे. वटवृक्षाच्या प्रत्येक भागामध्ये विविध औषधी गुणधर्म सामावलेले आहेत, ज्यामुळे तो अनेक व्याधींवर उपयुक्त ठरतो.

• साल: वडाची साल चवीला तुरट (कषाय रस) आणि गुणांनी थंड असते. ही साल शरीरातील अतिरिक्त उष्णता कमी करते (दाहशमन), रक्तस्तंभक (रक्तस्राव थांबवणारी) आहे आणि जखमा भरून काढण्यास (व्रणरोपण) मदत करते. प्रामुख्याने अतिसार (जुलाब), प्रमेह (diabetes), त्वचारोग, रक्तपित्त (नाकातून किंवा इतर मार्गांनी होणारा रक्तस्राव), श्वेतप्रदर (पांढरे पाणी जाणे) आणि योनिमार्गातील विविध विकारांवर ती अत्यंत गुणकारी आहे. आधुनिक संशोधनातून असेही दिसून आले आहे की, वडाची साल मधुमेहामध्ये इन्शुलिनच्या कार्याला अडथळा (insulin resistance) कमी करण्यास मदत करते.
• पाने: वडाची पाने देखील शीत आणि तुरट गुणांची असतात. शरीरावरील फोड, सांधेदुखी, सुजलेले सांधे, विविध प्रकारचे त्वचारोग, मूळव्याध आणि योनिमार्गातील संक्रमणांवर (vaginal infection) पानांचा लेप किंवा काढा वापरला जातो. पानांमध्ये जंतुनाशक (anti-microbial) गुणधर्म असल्याचेही आढळून आले आहे. जखमा लवकर भरून येण्यासाठी पानांचा उपयोग होतो.
• मुळे आणि पारंब्या: वडाची मुख्य मुळे आणि पारंब्या औषधी आहेत. अतिसार, त्वचेवरील मुरूम (पिंपल्स) आणि केसांच्या विविध विकारांवर मुळांचा वापर केला जातो. पारंब्यांचा काढा विशेषतः मधुमेहावर आणि शरीरातील अतिरिक्त उष्णतेमुळे होणाऱ्या तापावर (ज्वर) उपयुक्त आहे. पारंब्यांपासून ‘वटजटादि तेल’ नावाचे प्रसिद्ध केशवर्धक तेल बनवले जाते, जे केसांच्या वाढीसाठी आणि आरोग्यासाठी उत्तम मानले जाते. गर्भवती महिलांचे आरोग्य सुधारण्यासाठी आणि होणाऱ्या बाळाच्या दीर्घायुष्यासाठी पारंब्यांचा रस उपयुक्त असल्याचे काही पारंपरिक उल्लेखांमध्ये आढळते.
• चीक/दूध : वडाच्या खोडातून किंवा पानांतून निघणारा पांढरा चीक स्तंभक (शरीरातील स्राव रोखणारा) आणि शुक्रवर्धक असतो. तोंडाचा दुर्गंध, हलणारे दात, हिरड्यांचे आजार, मूळव्याध, डोळ्यांचे काही विकार, पायांच्या भेगा आणि सांधेदुखीवर हा चीक लावला जातो. जुनाट खोकल्यासाठीही तो फायदेशीर आहे.
• फळे : वडाची पिकलेली फळे (गोळे) मधुर आणि शीत गुणांची असतात. या फळांमध्ये ‘सेरोटोनिन’ नावाचे रसायन आढळते, जे चिंता आणि नैराश्य कमी करण्यास मदत करते. तसेच, ही फळे स्मरणशक्ती वाढवण्यासाठी आणि आकडी येण्याचे प्रमाण कमी करण्यासाठी उपयुक्त असल्याचे मानले जाते.
• कोंब / वटश्रृंग: वडाचे कोवळे कोंब, ज्यांना ‘वटश्रृंग’ असेही म्हणतात, ते अतिसार, आमांश, गर्भधारणा सुलभ करण्यासाठी (गर्भस्थापना) आणि रक्तप्रदर (अतिरिक्त रक्तस्राव) यांसारख्या विकारांमध्ये वापरले जातात.

वटवृक्षाचे स्तंभक गुणधर्म शरीरातील धातूंचे अनावश्यक क्षरण रोखतात आणि त्यांना बळकटी देतात. आयुर्वेदाच्या दृष्टिकोनातून, वटवृक्ष हा केवळ विविध आजारांवर उपचार करणारा वृक्ष नाही, तर तो एक ‘संपूर्ण औषधालय’ आहे. त्याच्या प्रत्येक भागामध्ये मानवी आरोग्यासाठी उपयुक्त असे काहीतरी दडलेले आहे. निसर्गानेच आरोग्यरक्षणासाठी दिलेले हे एक वरदान आहे. ‘रसायन’ ही संकल्पना केवळ शारीरिक पुनरुज्जीवनापुरती मर्यादित नाही, तर ती मानसिक आणि आध्यात्मिक स्तरावरील कल्याणाचाही विचार करते. वटवृक्षाचे औषधी गुणधर्म आणि त्याचे धार्मिक-सांस्कृतिक महत्त्व यांचा एकत्रित परिणाम व्यक्तीच्या समग्र आरोग्यावर होतो. वटपौर्णिमेसारख्या प्रसंगी त्याचे पूजन करणे हे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी पूरक ठरू शकते.

• वटवृक्षाची महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय भूमिका:

वटवृक्ष हा फक्त धार्मिक किंवा आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातूनच महत्त्वाचा नाही, तर पर्यावरणीय समतोल राखण्यातही त्याची भूमिका अत्यंत मोलाची आहे. त्याचा प्रचंड आकार, घनदाट फांद्या आणि जैविक वैशिष्ट्ये यामुळे तो संपूर्ण परिसंस्थेचा आधारस्तंभ ठरतो.

१. हवेची गुणवत्ता सुधारणे आणि जैवविविधता जपणे:

वटवृक्ष मोठ्या प्रमाणात प्राणवायू (ऑक्सिजन) वातावरणात उत्सर्जित करतो, जो सर्व सजीवांसाठी आवश्यक आहे. एका पूर्ण वाढलेल्या वडाच्या झाडातून दर तासाला सुमारे ७०० किलोग्रॅम इतका प्रचंड प्रमाणात ऑक्सिजन बाहेर टाकला जातो, असे काही अभ्यासांतून दिसून आले आहे. यासोबतच, तो वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड वायू शोषून घेतो, ज्यामुळे हवेची गुणवत्ता सुधारते आणि जागतिक तापमानवाढीचा धोका कमी होण्यास मदत होते. वटवृक्षाचे दाट छत्र आणि त्याची फळे अनेक प्रकारच्या पक्ष्यांसाठी, कीटकांसाठी आणि लहान सस्तन प्राण्यांसाठी अन्न आणि सुरक्षित निवारा पुरवतात. अनेक जीव त्याच्या फळांवर अवलंबून असतात आणि त्याच्या फांद्यांमध्ये घरटी करतात. त्यामुळे, वटवृक्ष जैवविविधतेचे जतन आणि संवर्धन करण्यामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतो.

२. शहरी आणि ग्रामीण भारतातील सूक्ष्म-परिसंस्था टिकवणे:

वटवृक्षाची विशाल छाया जमिनीतील ओलावा टिकवून ठेवण्यास मदत करते आणि परिसरातील तापमान नियंत्रित ठेवते, ज्यामुळे उन्हाळ्यात थंडावा मिळतो. त्याची विस्तृत आणि खोलवर पसरलेली मूळ प्रणाली जमिनीची धूप प्रभावीपणे थांबवते. विशेषतः नदीकिनारी किंवा उताराच्या प्रदेशात जमिनीची धूप रोखण्यासाठी वड अत्यंत उपयुक्त आहे. यासोबतच, तो भूजल पातळी वाढवण्यासही मदत करतो.

शहरी भागांमध्ये, जिथे प्रदूषणाची समस्या अधिक असते, तिथे वटवृक्ष ‘शहराची फुफ्फुसे’ म्हणून कार्य करतो. तो धूळ आणि ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यासही मदत करतो, ज्यामुळे मानवी वस्तीसाठी अधिक आरोग्यदायी वातावरण निर्माण होते. पर्यावरणामध्ये वटवृक्ष हा परिसंस्थेतील एक महत्वाचा वृक्ष मानला जातो. त्याच्यावर अवलंबून असलेल्या अनेक जीवांच्या साखळीमुळे, वटवृक्षाचे अस्तित्व हे संपूर्ण सूक्ष्म-परिसंस्थेच्या आरोग्यासाठी आणि स्थिरतेसाठी अत्यंत आवश्यक आहे.वटवृक्षाला धर्मग्रंथांमध्ये दिलेले महत्त्व आणि वटपौर्णिमेसारख्या सणांमधून त्याची होणारी पूजा ही केवळ योगायोगाची बाब नाही. प्राचीन भारतीय संस्कृतीने विशिष्ट वनस्पती आणि वृक्षांचे पर्यावरणीय महत्त्व ओळखले होते आणि त्यांच्या संरक्षणासाठी त्यांना धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरांशी जोडले होते. वटवृक्षाचे प्राणवायू निर्मिती, जैवविविधतेला आधार आणि जमिनीचे संरक्षण यांसारखे फायदे प्राचीन काळापासून अनुभवले गेले असावेत, ज्यामुळे त्याला पवित्र वृक्षाचा दर्जा प्राप्त झाला. अशाप्रकारे, वटपौर्णिमा आणि वटवृक्षाची पूजा ही पारंपरिक पर्यावरणीय ज्ञानाची जिवंत उदाहरणे आहेत.

वटपौर्णिमा या व्रतामधून मिळणारी शाश्वत आणि आध्यात्मिक प्रेरणा:

वटपौर्णिमा हा सण केवळ सावित्री आणि सत्यवान यांच्या पौराणिक कथेचे स्मरण करून देत नाही, तर तो प्रेम, निष्ठा, दृढनिश्चय, त्याग आणि निसर्गाबद्दल आदर यांसारख्या शाश्वत मानवी मूल्यांची पुन्हा एकदा आठवण करून देतो. सावित्रीचे चरित्र आजही असंख्य स्त्रियांना प्रेरणा देते की, दृढ संकल्प, शुद्ध आचरण आणि अतूट श्रद्धेच्या बळावर अशक्यप्राय वाटणाऱ्या गोष्टीही साध्य करता येतात. वटवृक्षाचे पूजन हे केवळ एका झाडाची पूजा नसून, ते निसर्गातील प्रत्येक सजीव आणि निर्जीव घटकामध्ये देवत्व पाहण्याच्या भारतीय परंपरेचे प्रतीक आहे. ही दृष्टी आपल्याला निसर्गाशी अधिक संवेदनशीलतेने आणि जबाबदारीने वागण्यास शिकवते.

वटपौर्णिमेचा सण हा स्त्री शक्तीचा आणि निसर्गाशी असलेल्या संवादाचा एक सुंदर उत्सव आहे. या सणाचे केंद्रस्थान स्त्रियांच्या कृती आहेत: सावित्रीने दाखवलेले धैर्य आणि बुद्धिमत्ता आणि आजच्या काळातील स्त्रियांनी श्रद्धेने केलेले व्रताचरण.हे स्त्रीच्या आत्मविश्वासाचे आणि आध्यात्मिक सामर्थ्याचे दर्शन घडवते. याशिवाय, वटवृक्षाला स्पर्श करणे, त्याला धागा बांधणे, त्याच्यासमोर प्रार्थना करणे यांसारख्या कृतींमधून निसर्गाशी एक थेट आणि जिव्हाळ्याचा संवाद साधला जातो. वटवृक्षातून एक पवित्र, सजीव अस्तित्व असल्याची भावना यातून व्यक्त होते.

अशाप्रकारे, हा सण एका अर्थाने ‘पर्यावरण-स्त्रीवादाचे’ प्रतीक बनतो, जिथे स्त्रिया परंपरा आणि निसर्ग या दोन्हींच्या संरक्षक म्हणून भूमिका बजावतात आणि त्यांचे कल्याण पर्यावरणाच्या कल्याणाशी जोडलेले असते. वटवृक्षाला धागा गुंडाळण्याची क्रिया ही केवळ एक विधी नसून, त्याचे अनेक प्रतीकात्मक अर्थ आहेत. ते म्हणजे, प्रार्थना आणि इच्छांना पवित्र वृक्षाशी बांधणे, पतीच्या जीवनाभोवती संरक्षणाचे कवच निर्माण करणे, जसे सावित्रीने सत्यवानाचे रक्षण केले, वृक्षाच्या जीवनदायी गुणधर्मांना स्वीकारून त्याच्याशी एक दृढ नाते प्रस्थापित करणे, आणि अखंड धागा हा जीवन, परंपरा आणि वैवाहिक वचनांच्या सातत्याचे प्रतीक आहे. हा साधा वाटणारा विधी श्रद्धा, संरक्षण आणि परस्परसंबंधांचे एक शक्तिशाली प्रतीक बनतो.

वटपौर्णिमा हा सण व्यक्ती, कुटुंब, समाज आणि निसर्ग यांच्यातील अतूट आणि परस्परपूरक संबंधांचे एक सुंदर दर्शन घडवतो. तो आपल्याला आठवण करून देतो की, स्त्री ही केवळ कुटुंबाचा आधारस्तंभ नाही, तर ती परंपरा, संस्कृती आणि निसर्गाची रक्षक सुद्धा आहे. या सणातून मिळणारी सकारात्मक ऊर्जा आणि प्रेरणा आपल्याला अधिक संतुलित, समाधानी आणि निसर्गाशी सुसंगत असे जीवन जगण्यास प्रवृत्त करते.

वटपौर्णिमा हा सण, ज्याची मुळे प्राचीन कथा आणि धर्मशास्त्रीय परंपरांमध्ये आहेत, वैवाहिक निष्ठा, संकल्पाची शक्ती, निसर्गाची औषधी देणगी आणि मूळ पर्यावरणीय जाणीव यांसारखे काळातील ज्ञान आपल्यापर्यंत पोहोचवतो. आजच्या काळात, जिथे नात्यांमध्ये दुरावा, पर्यावरणाचा ऱ्हास आणि पारंपरिक ज्ञानापासून फारकत दिसून येते, तिथे वटपौर्णिमा हा भूतकाळातील ज्ञानाला वर्तमानाशी जोडणारा एक महत्त्वाचा सेतू म्हणून कार्य करतो. प्राचीन प्रथा या केवळ अंधश्रद्धा नसून, त्या समग्र आणि शाश्वत जीवनशैलीच्या तत्त्वांचे भांडार आहेत. हे या सणातून दिसून येते. खऱ्या अर्थाने, हा सण ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ (संपूर्ण पृथ्वी हे एक कुटुंब आहे) या भारतीय संकल्पनेला मूर्त रूप देतो, जिथे मानव आणि निसर्ग हे परस्परावलंबी असून एकत्र सण-उत्सव साजरे करतात.

(साभार – वायुवेग)

https://vayuveg.com/Encyc/2025/6/9/vat-purnima-hindu-festival-traditions.php